Laatste update 01/09/2025 door Redactie
Rond de stad Amsterdam ligt een indrukwekkende cirkelvormige verdedigingslinie van circa 135 kilometer lang. Deze ring, onderdeel van de provincie Noord-Holland, loopt door of langs gemeenten als Haarlemmermeer, Zaanstad, Purmerend, Edam-Volendam, Uithoorn, Weesp, Velsen en Muiden. Ook kleinere plaatsen zoals Markenbinnen, Uitgeest, Abcoude en Kudelstaart maken deel uit van het gebied. De Stelling van Amsterdam wordt gekenmerkt door 42 forten, batterijen en andere verdedigingswerken, verbonden door dijken, waterwegen en inundatievelden.
Verklaring van de naam
De naam verwijst naar een militaire stelling – een verdedigingspositie – die de stad Amsterdam moest beschermen. Het unieke aan deze verdedigingsgordel was het gebruik van een waterlinie: omliggende polders en weilanden konden onder water worden gezet tot een diepte die te ondiep was voor schepen en te diep voor soldaten en ruiters.
Geschiedenis
De aanleg van de Stelling werd vastgelegd in de Vestingwet van 1874. Na voorbereidende werkzaamheden in 1880 werd de bouw tijdelijk stilgelegd door de komst van de brisantgranaat, waardoor bakstenen muren verouderd raakten. Pas vanaf 1897 ging de bouw verder, met beton als modern bouwmateriaal.
De forten werden op strategische plekken geplaatst: bij spoorlijnen, dijken of waterwegen waar de vijand zou kunnen doordringen. Naast nieuwe dijken werd ook gebruikgemaakt van bestaande dijkstructuren.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog waren er tienduizenden soldaten gelegerd, maar door de neutraliteit van Nederland werd de linie nooit daadwerkelijk in gevechten gebruikt. Met de opkomst van het vliegtuig verloor het verdedigingssysteem snel zijn militaire waarde. In de Tweede Wereldoorlog werden sommige forten ingezet als gevangenis, en in de Koude Oorlog dienden zij als opslagplaatsen voor munitie, voedsel en medische voorraden. Sinds 1996 is de hele Stelling door UNESCO aangewezen als Werelderfgoed.
Toeristische wetenswaardigheden
Fort bij Vijfhuizen
- Adres: Fortwachter 1, 2141 EE Vijfhuizen
- Activiteiten: Kunstfort met exposities en evenementen
- Openingstijden: variëren per tentoonstelling
- OV: bereikbaar met bus vanaf Haarlem en Hoofddorp
- Google Maps: Fort bij Vijfhuizen
Forteiland Pampus
- Afvaart vanaf Muiden bij het Muiderslot
- Bezienswaardigheid: interactief museum over geschiedenis en waterlinie
- Opening: april t/m oktober, vaartijden afhankelijk van seizoen
- Entree: rond € 17,50 p.p., exclusief boottocht
- Google Maps: Forteiland Pampus
Fort bij Spijkerboor
- Adres: Westdijk 46c, 1464 PC Westbeemster
- Bijzonder: grootste fort van de Stelling, met rondleidingen door gangenstelsel
- Opening: geselecteerde dagen in het voorjaar en de zomer
- Google Maps: Fort bij Spijkerboor
Fort bij Abcoude
- Adres: Molenweg 19, 1391 CG Abcoude
- Eerste betonnen fort van Nederland
- Bereikbaar per fiets en te voet vanaf station Abcoude
- Google Maps: Fort bij Abcoude
Minder bekende plekken
- Fort aan den Ham in Uitgeest: open elke laatste zondag van april t/m oktober, met museum over de Stelling.
- Kustbatterij bij Diemerdam in Diemen: uitzichtpunt en klein bezoekerscentrum.
- Batterij bij Durgerdam: schilderachtig gelegen langs de IJdijk.
Lokale tips
- In september is de landelijke Open Monumentendag, wanneer veel forten gratis toegankelijk zijn.
- Diverse forten bieden horeca, zoals Fort bij Veldhuis, waar ook het Luchtoorlogmuseum gevestigd is.
- Combineer een fietstocht over de Stelling van Amsterdam-route met een bezoek aan meerdere forten; routekaarten zijn verkrijgbaar bij toeristische informatiepunten.
Bronnen
- Provincie Noord-Holland – Algemene erfgoedinformatie, beheerstatus en toegankelijkheid van de Stelling van Amsterdam.
- UNESCO Werelderfgoed Nederland – Officiële beschrijving van de Stelling van Amsterdam en haar plaats op de Werelderfgoedlijst.
- Stelling van Amsterdam – Overzicht van forten, openingstijden, evenementen en routes.